Η ατομική ανάπτυξη και εξέλιξη του παιδιού μπορεί να εξεταστεί απÏŒ τις εξής πλευρές: τη σωματική, τη νοητική, την κοινωνική και τη συναισθηματική. Έχει παρατηρηθεί ÏŒτι το βρέφος εκφράζει συναισθήματα και κίνητρα, ανταποκρινÏŒμενο με ταχύτητα και ευαισθησία στη μητέρα, η οποία με την σειρά της καθρεφτίζει αυτά που εκφράζει το βρέφος (Trevarthen, 1992). Η συναισθηματική συναλλαγή μεταξύ του βρέφους και των δυο γονιÏŽν είναι το κλειδί για την μελλοντική ψυχική υγεία και γνωστική του ανάπτυξη με την προÏ‹πÏŒθεση ÏŒτι η ανταπÏŒκριση των γονιÏŽν στις ανάγκες του είναι ευαίσθητη και καλά συντονισμένη.

Η γνωστική και ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού χωρίζεται σε δυο φάσεις :

1. 0- 2 ετÏŽν η βρεφική ηλικÎ¯α  και
2. 3-6 ετÏŽν η προσχολική ηλικία

Γνωστική και ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού στη προσχολική ηλικία

Κατά τη νηπιακή ηλικία η νοητική ανάπτυξη διέρχεται την περίοδο της προσυλλογιστικής σκέψης η οποία χωρίζεται σε:

• προεννοιολογική σκέψη (3ο και 4ο έτος) και
• διαισθητική σκέψη (5ο και 6ο έτος).

Το παιδί με την βοήθεια της συμβολικής λειτουργίας μπορεί να παράγει εσωτερικά σύμβολα και πνευματικές έννοιες. Στην φάση αυτή αρχίζει να γίνεται μετάπλαση του εξωτερικού κÏŒσμου σε πνευματικÏŒ κÏŒσμο. Η διανÏŒηση απÏŒ αντιληπτική γίνεται παραστατική.

Οι σκέψεις του νηπίου

Τα βασικά χαρακτηριστικά της σκέψης του νήπιου είναι:

1. οι συλλογισμοί του είναι απÏŒ προέννοια σε προέννοια και χωρίς επαρκή σύνδεσμο,
2. η σκέψη του είναι εγωκεντρική,
3. η σκέψη του επικεντρÏŽνεται σε ένα χαρακτηριστικÏŒ κάθε φορά.

Στο 5ο και 6ο έτος το παιδί διέρχεται στην περίοδο της διαισθητικής σκέψης. Διαισθητικά το παιδί μπορεί να βρει λύση, χωρίς να μπορεί να δÏŽσει πλήρη απολογισμÏŒ της ακολουθητέας πορείας.

Ψυχοκοινωνική ανάπτυξη

Τα κύρια χαρακτηριστικά της προσωπικÏŒτητας κατά την νηπιακή ηλικία είναι οι δυο αναπτυξιακές κρίσεις:

α) στην αρχή της περιÏŒδου η απÏŒκτηση της αυτονομίας ή αμφιβολίας (18ος – 3ο έτος). Αυτονομία έχουμε ÏŒταν το παιδί ελεύθερα μπορεί να αποφασίσει για τις δραστηριÏŒτητές του και το ίδιο τις εκτελεί. ΑπÏŒ την άλλη, αμφιβολία έχουμε ÏŒταν το παιδί νιÏŽθει ÏŒτι δεν είναι ελεύθερο να κάνει τις δικές του επιλογές και ÏŒταν πιστεύει ÏŒτι κάθε του επιλογή οδηγεί σε αποτυχία. Τέλος, πρωτοβουλία αποκτά το παιδί ÏŒταν στις επιδιÏŽξεις του για δημιουργική δράση, νιÏŽθει ελεύθερο για κάθε θέμα να προγραμματίζει να σχεδιάζει, να συλλαμβάνει και να εκτελεί ποικίλες ιδέες. Χωρίς να νιÏŽθει εσωτερική ψυχική ένταση και ενοχή για αυτές.

β) Ο κοινωνικÏŒς ρÏŒλος του φύλου διαμορφÏŽνεται σταδιακά. Ήδη στο 3ο έτος το παιδί γνωρίζει τις λέξεις αγÏŒρι- κορίτσι. Η διαμÏŒρφωση ÏŒμως του φύλου γίνεται με βάση εξωτερικά χαρακτηριστικά. Το παιδί σε αυτή την ηλικία πιστεύει ÏŒτι μπορεί να αλλάξει το φύλο αλλάζοντας τα εξωτερικά χαρακτηριστικά. Η μονιμÏŒτητα της έννοιας του φύλου αρχίζει στο 5ο-6ο έτος της ηλικίας του. Οι σχέσεις με συνομήλικους αρχίζουν απÏŒ το 2ο έτος της ηλικίας του παιδιού. Οι μορφές αλληλεπίδρασης που κυριαρχούν σε κάθε ηλικία εξηγούνται με το παιδικÏŒ παιχνίδι. Στο 2ο έτος έχουμε το μοναχικÏŒ παιχνίδι, στο 3ο έτος το παράλληλο παιγνίδι και στο 4ο το συντροφικÏŒ παιχνίδι.

Υπάρχουν τρεις κατηγορίες ÏŒπου μπορούμε να εντάξουμε τα παιδία ÏŒσον αφορά την κοινωνικοποίηση τους:

α) το κοινωνικά τυφλÏŒ παιδί, το οποίο συμπεριφέρεται σαν να μην υπάρχει κανείς γύρω του,

β) το κοινωνικά εξαρτημένο παιδί, ÏŒπου η συμπεριφορά του καθορίζεται και επηρεάζεται απÏŒ την παρουσία των άλλων,

γ) το κοινωνικά ανεξάρτητο παιδί, ÏŒπου συναισθάνεται την παρουσία των άλλων και αντιδρά σε αυτούς, ωστÏŒσο αισθάνεται ελεύθερο απέναντι στην ομάδα και κάνει τις δίκες του επιλογές.